به گزارش خط هشت از مشهدمقدس، عطرافشانی در حرم منور و اماکن رضوی را «تعطیر حرم مطهر» می‌‌گویند. این مراسم با استفاده از عطر، گلاب، مشک، عنبر، عود، اسپند و کندر، از قدیم‌‌الایام در آستان ملکوتی امام هشتم(ع) انجام می‌شده است و اسناد تاریخی موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی، آن را تأیید می‌کند.

تنظیف و تعطیر حرم مطهر رضوی نیز به‌گونه‌‌ای مورد توجه واقفان آستان قدس رضوی قرار گرفته است که حتی ذره‌‌ای غبار و یا گل‌ولای را بر دامن زائران حضرت رضا(ع) مورد اشاره قرار داده‌اند. سالانه بیش از 100 تن گلاب، بیش از 2,5 تن اسانس و بیش از 3 هزار و 650 کیلوگرم کندر، اسپند، گلپر، زغال و عود در حرم مطهر صرف عودسوزی و خوشبو کردن فضای صحن‌‌های حرم مطهر می‌‌شود.

تنظیف و تعطیر حرم مطهر، چهارمین سرفصل از 25 سرفصل موقوفاتی آستان قدس رضوی است که عواید حاصل از این رقبات وقفی طبق نیات واقفین برای تنظیف صحن‌های حرم مطهر در فصول مختلف سال، فتیله‌‌های عنبرسوز، جاروب‌های حرم مطهر و مصرف گلاب در ایام خاص تعیین شده است.

اسنادی ممهور به وقف عطر

زهرا فاطمی مقدم، مسئول بخش نمایه‌‌سازی اسناد آستان قدس رضوی می‌‌گوید: «در طومار واقفان آستان قدس رضوی نام 12 واقف با 22 رقبه وقفی به چشم می‌خورد که تنظیف و تعطیر حرم مطهر امام رضا(ع) را از ضروری‌‌ترین نیازهای مجموعه حرم مطهر عنوان کرده‌‌اند».

انواع مزارع، قنات، باغ، زمین، کاروانسرا، حق‌‌آبه، منزل و مغازه در شهرهای مختلف، برخی از رقبات وقفی خاص تنظیف و تعطیر حرم مطهر است. وی در این خصوص به موارد مصارف تعیین‌شده توسط یکی از واقفان اشاره دارد که تنظیف حرم مطهر باید به‌قسمی صورت گیرد که در سه فصل بهار، تابستان و پاییز از غبار و در زمستان از برف و گل هیچ اثری در حرم نباشد و هر زائر و مجاور که بخواهد در هر مکانی بنشیند، بخوابد و یا صرف غذا کند، دامنش آلوده به ذره‌ای غبار یا گل‌ولای نشود.

وی به سندی دیگر اشاره دارد که واقف تأکید می‌‌کند بخشی از منافع موقوفه را صرف خوشبویی و تعطیر روضه رضویه که پیوسته مهبط ملائک مقربین و مطاف ارواح مقدسه انبیاء و المرسلین و زوار عالی‌مقدار است، مقرر دارند. این اسناد که تمامی آن مربوط به دوره قاجار است، شامل صورت هزینه‌‌هایی است که برای خرید گیاهان معطری مانند عود هندی، کندر، چوب ارسی، سعد کوفی، صندل سفید، علف هندی و... نوشته شده است تا از آن‌ها برای خوشبو کردن حرم مطهر استفاده شود.

فاطمی مقدم به برخی از صورت هزینه‌های وقف برای تهیه عطر اشاره دارد و می‌گوید: «در این زمینه به‌طور نمونه می‌‌توان از عناوین صورت هزینه‌‌های صورت‌گرفته جهت خرید گیاهان معطر به‌منظور سوخت خوشبو کردن حرم مطهر امام رضا(ع) در سال 1317 هجری قمری و خرید گیاهان معطر برای حرم رضوی مانند صندل، عود هندی، کندر، چوب ارسی در سال 1288 هجری قمری نام برد».

عطردان، عطرپاش، گلاب‌دان، گلاب‌پاش، بخوردان، بخورسوز، عنبردان، عنبرسوز، عوددان و عودسوز، برخی از وسایلی است که برای این کار استفاده شده است. البته در ابتدا از گلاب و عود برای عطرافشانی حرم مطهر، استفاده می‌‌شد، اما با گسترش فضاهای سرپوشیده حرم، برای پرهیز از دود حاصل از سوخت عود و عنبر، عنبرسوزی در رواق‌های حرم مطهر ممنوع و تنها به فضای صحن‌ها محدود شد.

توجه واقف به تنظیف حرم مطهر

تطهیر حرم مطهر رضوی (کُر بستن) با توجه به ضرورت پاک نگهداشتن این آستان ملکوتی از دیرباز اهمیت خاصی داشته است. چنانچه مجموعه‌‌ای سند مرتبط با تطهیر حرم از دوره قاجار در آرشیو اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌‌شود.

اسنادی که در آن از تطهیر حرم با عنوان کر بستن یا کربندی یاد شده است و با نظافت روزمره حرم تفاوت دارد. فاطمی مقدم در این باره ابراز می‌‌کند: «خرید ظرف‌‌های مخصوص و پرداخت انعام برای انجام این کار، مهمترین موضوعاتی است که در این اسناد به ‌چشم می‌‌خورد. از جمله این اسناد تاریخی می‌توان به عناوین پرداخت انعام به سقاباشی جهت کُر بستن حرم امام رضا(ع) در سال 1325 هجری قمری و خرید پارچه جهت کُر گرفتن (تطهیر) حرم رضوی در سال 1296 هجری قمری اشاره کرد». در قدیم از ابزارهای متفاوتی برای این کار استفاده می‌کردند.

در گذشته حصیر، گلیم یا پلاس کف حرم را در صورت نیاز به تطهیر، در حوض صحن عتیق می‌شستند و زمین را با آب قلیل سه مرتبه کُر می‌گرفتند. برای تطهیر داخل روضه منوره و رواق‌ها نیز ظرف مربع‌شکلی را که حداقل به‌اندازه یک کُر آب داشت، به‌روی گاری خاصی قرار می‌دادند و سپس در جایی که نیاز به کُرگیری داشت به‌یک‌باره می‌ریختند تا تطهیر شود. عمل تطهیر، امروزه با استفاده از ابزار و وسایل جدید و دستگاه‌‌های مخصوص صورت می ‌پذیرد در حالی که در قدیم از «ملّه»، نوعی پارچه شبیه به کرباس، برای جمع‌آوری آب و سطل برای انتقال آب جمع‌آوری‌شده، استفاده می‌کردند.

این کار در دوره قاجار به‌عهده سقاباشی بوده است، اما به‌گفته دایرة ‌المعارف آستان قدس رضوی؛ تطهیر و نظافت روضه منوره و رواق‌‌ها به‌عهده خادمان و فراشان و در صحن‌ها، بست‌ها و مسجد گوهرشاد از وظایف دربانان است. همچنین مراسم کُر بستن با نام خدا و صلوات خاصه حضرت رضا(ع) شروع می‌شود و با ذکر صلوات بر محمد و آل‌محمد به پایان می‌رسد.

قدیمی‌ترین اسناد تنظیف

درباره موقوفات تنظیف حرم مطهر وقف‌نامه‌های متعددی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد که قدیمی‌ترین آن به حدود 430 سال قبل بازمی‌‌گردد. فاطمی مقدم قدیمی‌ترین موقوفه در این راستا را متعلق به گنجعلی ‌خان زیک در سال 1008 هجری قمری عنوان می‌کند که موارد موقوفاتی ایشان شامل قنات گنج‌‌آباد، باغ عباس‌آباد و... در کرمان است.

در این وقف‌‌نامه آمده که هرساله از درآمد موقوفاتی‌اش یک تومان تبریزی به جارو‌کش حرم مطهر رضوی داده شود. جدیدترین موقوفه در خصوص تنظیف حرم مطهر رضوی نیز مربوط به واقف فتح‌الله میرزاقهرمانی است که در سال 1351 هجری قمری 2 سهم و 17 ساعت و 10 دقیقه از مدار 16 سهم مزرعه محمدآباد شادمهر واقع در بلوکه ازغند شهرستان مه‌ولات را برای آستان قدس رضوی وقف کرده است. درآمد این موقوفه هرساله پس از کسر سایر مصارف، مقداری برای چراغ و تنظیف آستانه مقدس امام رضا(ع) به مصرف می‌رسد.

منبع: تسنیم